Οι αλήθειες των άλλων

ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ
ΝΙΚΟΣ ΘΕΜΕΛΗΣ
ΟΙ ΑΛΗΘΕΙΕΣ ΤΩΝ ΑΛΛΩΝ
ΚΕΔΡΟΣ 2008
σελ. 500

Ο καθένας μας μπορεί να έχει γαλουχηθεί και να έχει καλλιεργήσει στη συνέχεια ένα πλήθος από στερεότυπα, τα οποία θεωρεί από αυτονόητα έως αναντικατάστατα, χωρίς να υποψιάζεται ότι είναι δυνατόν να υπάρχουν κι άλλα, παράλληλα, τα οποία ενστερνίζεται ο διπλανός του. Και αν τύχει και βρεθεί αντιμέτωπος με κάποιο από αυτά, με κάποια άλλη αλήθεια πέρα από τη δική του, ανησυχεί βαθύτατα, εξανίσταται, επαναστατεί, και αγωνίζεται με νύχια και με δόντια για να τα αντικρούσει. Όταν μάλιστα αυτά τα στερεότυπα αφορούν βασικές αξίες της κοινωνικής του ζωής, όπως είναι η θρησκεία, το έθνος, ή η οικογένεια, τότε οχυρώνεται πίσω απ’ αυτά και δίνει τον υπέρτατο αγώνα για να τα υπερασπίσει. Από δω ξεκινάει ο σοβινισμός, ο θρησκευτικός φονταμενταλισμός και η παράλογη πίστη σε παρωχημένες οικογενειακές αξίες. Καταστάσεις που οδήγησαν και οδηγούν σε συλλογικά εγκλήματα και πολέμους. Αυτό είναι το θέμα το οποίο επιχειρεί να ανιχνεύσει, σε γενικές γραμμές, ο Νίκος Θέμελης στο έκτο του μυθιστόρημα. Χτίζει λοιπόν το μύθο του έργου του πάνω σ’ ένα ιδιοφυές εύρημα: την ύπαρξη και την κατοχή από την οικογένεια που πρωταγωνιστεί σ’ αυτό ενός αθωνικού χειρογράφου στο οποίο αναφέρεται ότι ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος δεν έπεσε μαχόμενος στις επάλξεις της Πόλης («Δεν θα βρεθεί κανείς Χριστιανός να πάρει το κεφάλι μου;»), αλλά απέδρασε την τελευταία στιγμή για τον Άθωνα με πλοίο που τον περίμενε, ειδικά ναυλωμένο γι αυτόν το σκοπό!
Το χειρόγραφο αυτό θα στοιχειώσει τρεις ολόκληρες γενιές της οικογένειας Λινού από το Αϊβαλί της Μικράς Ασίας. Μια οικογένεια που θα βιώσει οδυνηρά όλες τις τραγικές περιπέτειες του ελληνισμού ολόκληρο το πρώτο μισό του εικοστού αιώνα. Κάποια από τα μέλη της οικογένειας γοητεύονται απ΄ αυτήν τη νέα αυτή αποκάλυψη. Και κυρίως ο Μανόλης, κεντρική και δεσπόζουσα φιγούρα του έργου. Αφιερώνουν λοιπόν τη ζωή τους στη δημοσιοποίησή της, πράγμα όμως που έρχεται σε πλήρη αντίθεση με τις «αλήθειες» των άλλων. Και το μεγάλο δίλημμα: ποιο το όφελος από τη δημοσιοποίησή της; Οι αντιρρήσεις των φρονίμων πολλές και αποστομωτικές: «Για κάποια πράγματα υπάρχει μόνο μια αλήθεια. Η αλήθεια των άλλων, όταν δεν είναι, στην καλύτερη περίπτωση, άκαιρη, είναι μια ανοησία, μια επικίνδυνη συχνά ανοησία» (σελ. 333). Ο ήρωάς μας όμως είναι αμετάπειστος. Κι όταν έρχεται η ώρα (;), καθηγητής φιλόλογος πια, αποφασίζει να προκαλέσει ολόκληρη την τοπική κοινωνία της Κομοτηνής με τη νέα του αποκάλυψη για το τέλος του «μαρμαρωμένου βασιλιά». Οι συνέπειες για τον ίδιο και την οικογένειά του, τραγικές. Σχεδόν τον λιντσάρισαν. «Πόσο διέφεραν άραγε όλοι αυτοί οι τραμπούκοι από τους φασίστες που τρομοκρατούσαν την Ιταλία;» αναρωτιέται. (σελ. 388) (Το περιστατικό συνέβη την εποχή της ανόδου στην Ιταλία του Μουσολίνι). Κι ο Μανόλης αναγκάζεται να παραιτηθεί από το όνειρο της ζωής του και να μετακομίσει με την οικογένεια του στην Αθήνα…
Παραδίνει όμως τη σκυτάλη στον Ιωακείμ, το μεγαλύτερο γιο του, ο οποίος φαίνεται αποφασισμένος να ξαναεπιχειρήσει το μεγάλο εγχείρημα, από τη θέση μάλιστα του διδάκτορα της ιστορίας… Πιο ρηξικέλευθος αυτός, συγγράφει διατριβή με θέμα την απόρριψη της κρατούσας αντίληψης για «τη χωρίς διακοπή συνέχεια της ιστορίας του ελληνικού έθνους από τα χρόνια της ελληνικής αρχαιότητας ως τις μέρες μας» (Στο σημείο αυτό ο συγγραφέας με κινήσεις χειρουργού ανιχνεύει την προέλευση και τη συντήρηση αυτής της ιστορικής αντίληψης.) Και υποβάλλει τη διατριβή του γεμάτος προσδοκίες στη έδρα της βυζαντινής ιστορίας του Αθήνησι, διεκδικώντας τη θέση του επιμελητή της έδρας. Ποια θα είναι τάχα η τύχη του εγχειρήματός του;
Ο συγγραφέας όμως θίγει παράλληλα και θέματα άλλης φύσεως: πώς να αισθάνεται άραγε ένας νέος Έλληνας που «τουρκεύει» για να σωθεί από τον όλεθρο και τον αφανισμό; Πώς τον αντιμετωπίζουν οι νέοι του ομόθρησκοι και πώς οι παλιοί; Και συγχρόνως παρακολουθούμε την τραγική ανταλλαγή πληθυσμών μετά τη συνθήκη της Λοζάνης: το ξερίζωμα των Ελλήνων από το Αϊβαλί, μετά από παρουσία αιώνων και την μετεγκατάσταση εκεί μουσουλμάνων προσφύγων της Μυτιλήνης (μια άλλη «αλήθεια των άλλων»). Καταγγέλλεται ακόμη η σκαιά και απάνθρωπη συμπεριφορά των ντόπιων κατοίκων της Μυτιλήνης προς τους μικρασιάτες πρόσφυγες (τους «τουρκόσπορους») που πλημμύρισαν το νησί μετά την καταστροφή, χωρίς να αποσιωπούνται και οι ελάχιστες εξαιρέσεις των φωτισμένων κατοίκων που τους αγκάλιασαν και τους περιέθαλψαν με αυταπάρνηση.
Και το πιο σημαντικό: ποια κατάσταση επικρατεί μέσα σε μια οικογένεια, όταν οι δυο γονείς όχι μόνο δε συμμερίζονται την καλλιέργεια μιας ρηξικέλευθης αντίληψης, αλλά αντίθετα αντιστρατεύονται ο ένας τον άλλο με αφορμή αυτήν; Ποια μπορεί να είναι η θέση των παιδιών που βιώνουν καθημερινά αυτές τις εντάσεις μεταξύ των γονιών τους; Δίπλα στη μητέρα που θεωρεί πρωταρχική της υποχρέωση την περιφρούρηση της οικογενειακής γαλήνης, ή του πατέρα που στοχεύει σε κάτι υψηλότερο και ευγενικότερο; Ο συγγραφέας δίνει πειστικότατες απαντήσεις για όλα αυτά.
Οι χαρακτήρες του έργου κινούνται μέσα σ’ ένα πραγματικό ιστορικό και κοινωνικό περιβάλλον με συχνές αναφορές σε υπαρκτά πρόσωπα και καταστάσεις, όπως λ.χ. στο κλίμα που επικρατούσε στην Αθήνα τα χρόνια της εμφύλιας διαμάχης, χωρίς όμως να γίνεται κατάχρησή αυτών των αναφορών. Και ο απαιτητικός αναγνώστης αγωνίζεται ακόμη να κατανοήσει ποια πρόσωπα υπήρξαν πραγματικά και ποια είναι δημιουργήματα της μυθιστορηματικής ανάγκης. (πράγμα ελάχιστα ουσιώδες κατά τη γνώμη μας). Και η θέση του συγγραφέα, όσο κι αν μοιάζει να βρίσκεται συνήθως ανάμεσα στις δυο αντιμέτωπες «αλήθειες», σε ίσες μάλιστα αποστάσεις από αυτές, κάθε άλλο παρά αυτό συμβαίνει: με τον τρόπο του ο συγγραφέας δείχνει την προτίμησή της σε μια από αυτές! Ο Νίκος Θέμελης είναι βαθιά σκεφτόμενο άτομο και δεν θα υπηρετούσε με κανέναν τρόπο το μύθο της «αντικειμενικής» ιστορίας…
Καλλικράτεια, Ιούλιος 2011