Η Δεσποινίδα

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ

ΓΙΟΥΓΚΟΣΛΑΒΙΑ

IVO ANDRIC

Η ΔΕΣΠΟΙΝΙΔΑ

ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗΣ (1945)

σελ. 230

Η «Δεσποινίδα» είναι το τρίτο μυθιστόρημα από την τριλογία του βραβευμένου με νόμπελ λογοτεχνίας (1961) σερβοβόσνιου συγγραφέα Ivo Andric, μια τριλογία που παρακολουθεί τα ιστορικά γεγονότα της ιδιαίτερης πατρίδας του, της Βοσνίας (τα δυο άλλα είναι Το Γεφύρι του Δρίνου και το Χρονικό του Τράβνικ). Δημοσιευμένο αμέσως μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο (1945), εξήντα πέντε χρόνια μετά, δεν έχει χάσει ίχνος από τη γοητεία του, που τη χαρακτηρίζει η διεισδυτικότητά του σ’ εκείνον τον τύπο του ανθρώπου που ανάγει το χρήμα αυτό καθ’ εαυτό σε υπέρτατη αξία του κόσμου του και θεωρεί τη συσσώρευσή του μοναδική έγνοια της ζωής του.

Η Ράικα Ραντάκοβιτς, μικρό κορίτσι ακόμη, την πρώτη δεκαετία του εικοστού αιώνα, είχε την ατυχία να χάσει τον πατέρα της που υπεραγαπούσε, τον κυρ Όμπρεν Ραντάκοβιτς, γνωστό έμπορο του Σεράγεβου που είχε πτωχεύσει. Αυτός λοιπόν ο πατέρας της, λίγο πριν πεθάνει, κάλεσε την κόρη του κοντά του και την όρκισε να μην εμπιστευθεί στο εξής άνθρωπο, ακόμη και τον πιο γνωστό και αγαπητό, γιατί όλοι στην πραγματικότητα, πίσω από τις πιο καλές προθέσεις τους θα απεργάζονται στην πραγματικότητα τον όλεθρό της. Ο μόνος δρόμος για να πάει μπροστά, της λέει, είναι η σκληρή οικονομία! Και η μικρή Ράικα, που δεν είχε άλλον κοντινό συγγενή εκτός από την άβουλη μητέρα της, αποφασίζει να πάρει τη ζωή της στα χέρια της.

Εγκαταλείπει τις σπουδές της και πέφτει με τα μούτρα στο συμμάζεμα της πατρικής περιουσίας που ήταν σκορπισμένη από τον καλοζωιστή πατέρα της στους τέσσερις ανέμους. Το πρώτο πράγμα που κατορθώνει είναι να εισπράξει πρόωρα- πριν ενηλικιωθεί- την ασφάλεια ζωής της, ένα σημαντικό ποσό, το οποίο όμως επενδύει κατάλληλα χωρίς να το αγγίξει. Και επιβάλλει στο σπίτι της μια αιματηρή οικονομία: η θέρμανση περιορίζεται σ’ ένα δωμάτιο του σπιτιού, το ηλεκτρικό φως απαγορεύεται το βράδυ, τίποτε καινούργιο δεν αγοράζεται, τα πάντα επιδιορθώνονται, οι κάλτσες μαντάρονται ξανά και ξανά και τα γεύματα περιορίζονται στο ελάχιστο…Οι κοινωνικές της σχέσεις της κόβονται με το μαχαίρι, γιατί κοστίζουν, και μόνο με το μικρότερο θείο της, το θείο Βλάντο, τέσσερα χρόνια μόλις μεγαλύτερό της, διατηρεί μια περίεργη τρυφερή σχέση, παρόλο που είναι υπερβολικά ανοιχτοχέρης και γλεντοκόπος. Και οι κόποι της σύντομα αποδίδουν καρπούς. Τα χρήματά της αυγατίζουν και γρήγορα αρχίζουν να συρρέουν στο σπίτι της κάθε λογής αναγκεμένοι για να της ζητήσουν «ένα μικρό δάνειο, με το αζημίωτο βέβαια». Τα δάνειά της βέβαια τα θωρακίζει με τον πιο σίγουρο τρόπο (ενέχυρα, κλπ) και είναι αφάνταστα σκληρή σ’ οποιαδήποτε παρακάλια για παράταση της προθεσμίας αποπληρωμής τους ή για περιορισμό του υπερβολικού τόκου τους. Γρήγορα θα γίνει ο φόβος και ο τρόμος των κατοίκων του Σεράγεβου. Είναι η «Δεσποινίδα».

Πού θα την οδηγήσει άραγε αυτός ο τρόπος ζωής της; Τι θα συμβεί κατά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν οι συμπατριώτες της τα δίνουν όλα για όλα για τη σερβική πατρίδα και αντιμετωπίζουν τους αυστριακούς δυνάστες της χώρας τους με ηρωισμο και περηφάνια; Εύκολα μπορεί να συμπεράνει κανείς. Κι όταν με το τέλος του πολέμου θα ιδρυθεί η Γιουγκοσλαβία και το Σεράγεβο θα προσαρτηθεί στους Σέρβους, ποια θα είναι η στάση της; Και μετά από δέκα χρόνια όταν χτυπήσει και τη χώρα της το μεγάλο κραχ, πως θα συμπεριφερθεί; Και ποιο θα είναι το τέλος της; Ο μεγάλος σερβοβόσνιος συγγραφέας δίνει σ’ όλα αυτά τις πιο πειστικές απαντήσεις, παρακολουθώντας συγχρόνως και τα ιστορικά γεγονότα των καιρών. Εκείνο όμως που κατεξοχήν διακρίνει τη «Δεσποινίδα» είναι αριστοτεχνική ανάλυση του χαρακτήρα της, που σχεδόν αποχτά τη μορφή ψυχολογικού δοκιμίου. Η ερημιά της ψυχής της, οι αντιδράσεις της κάθε φορά που θα συμβεί κάτι που την ξεστρατίζει από το δρόμο που χάραξε και κυρίως το μεγάλο αδιέξοδο της πορείας της, που η ίδια αδυνατεί ακόμη και να το φανταστεί…

H μετάφραση είναι του Χρήστου Γκούβη και το έργο συμπεριλαμβάνεται στην πρόσφατη συλλογή των εκδόσεων "Καστανιώτης" με τίτλο "ΒΡΑΒΕΙΑ ΝΟΜΠΕΛ"