Το Σύντομο Καλοκαίρι της Αναρχίας

ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΔΟΚΙΜΙΟ
HANS MAGNUS ENZENSBERGER
ΤΟ ΣΥΝΤΟΜΟ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ ΤΗΣ ΑΝΑΡΧΊΑΣ
ΟΔΥΣΣΕΑΣ 2005



Ξαναδιαβάζοντας «Το Σύντομο Καλοκαίρι της Αναρχίας» του Hans Magnus Enzensberger (Frankfurt 1971, για την Ελλάδα «Οδυσσέας» Α’ έκδοση 1981, Δ΄ έκδοση 2005) διαπιστώνουμε ότι το ιστορικό δοκίμιο του Βαυαρού δοκιμιογράφου όχι μόνο δεν έχει χάσει την επικαιρότητά του, αλλά αντίθετα η πατίνα του χρόνου σε συνδυασμό με τις πρόσφατες κοινωνικές αναζητήσεις τού έχει προσδώσει μια ξεχωριστή γοητεία
Η άκρως διεισδυτική, αλλά συγχρόνως και ουδέτερη, ματιά του συγγραφέα προς το πείραμα του αναρχισμού κατά τη διάρκεια του ισπανικού εμφυλίου πολέμου, ο σεβασμός του προς τα ιστορικά δρώμενα και η αποφυγή της συναισθηματικής ταύτισής του μ’ αυτά, αναλύουν το συγκεκριμένο ιστορικό φαινόμενο με μια δεξιοτεχνία χειρουργική αφήνοντας τον αναγνώστη να συναγάγει ο ίδιος τα συμπεράσματά του.
Ο κύριος κορμός της αφήγησης του συγγραφέα καλύπτει, με βάση την πορεία του Buenaventura Durruti, ο οποίος υπήρξε η ψυχή του κινήματος, το χρονικό διάστημα από την κατάληψη της Βαρκελώνης ως το θάνατο του μεγάλου αναρχικού στη Μαδρίτη (19 Ιουλίου - 20 Νοεμβρίου 1936). Όμως στο περιθώριο της διαπραγμάτευσής του, ο συγγραφέας ανατρέχει και στην ιστορία του ισπανικού αναρχισμού από τη γέννησή του ως το τέλος του, καθώς και στις ρίζες και την αγωνιστική πορεία του Durruti μέχρι τη μεγάλη εξέγερση της Βαρκελώνης.
Στο σημείο όμως που κυριολεκτικά πρωτοτυπεί ο συγγραφέας, είναι η μέθοδος διαπραγμάτευσης του θέματος. Δεν περιορίζεται στην κλασική αφήγηση των κοσμοϊστορικών αυτών γεγονότων της προπολεμικής Ισπανίας, ούτε αρκείται στην εξιστόρηση της ζωής και των αγώνων του Durruti. Δεν συγγράφει δηλαδή ένα κλασικό εγχειρίδιο ιστορίας ή βιογραφίας. Απεναντίας, στα πλαίσια μιας μακρόχρονης έρευνας που χρηματοδοτήθηκε από τη Ραδιοφωνία και Τηλεόραση της Κολονίας, επιλέγει τη μέθοδο των συνεντεύξεων από τους ζώντες ακόμη τότε (1970) πρωταγωνιστές ή τους απλούς αυτόπτες μάρτυρες των γεγονότων. Και βέβαια οι μαρτυρίες κάθε άλλο παρά συμφωνούν μεταξύ τους. Σε κάποιες περιπτώσεις μάλιστα αντικρούουν η μια την άλλη. Ένα προσεχτικός όμως αναγνώστης, όχι πάντα βέβαια τόσο εύκολα, συγκρίνοντας μεταξύ τους τα γεγονότα και τις αναφορές που προκύπτουν από τις συνεντεύξεις, προσεγγίζει την ιστορική αλήθεια. Βέβαια ανάμεσα στις συνεντεύξεις μεσολαβούν οχτώ σχόλια του συγγραφέα κι ένας επίλογος στο τέλος, όπου δίνεται σχηματικά το πλαίσιο των γεγονότων.
Ένα κλασικό παράδειγμα αυτής της αναντιστοιχίας των γεγονότων που αφηγούνται οι πρωταγωνιστές και οι μάρτυρές τους είναι ο θάνατος του Durruti. Αν τα γεγονότα διαδραματίζονταν στα χρόνια του Χριστού, σίγουρα ο αναγνώστης θα σχημάτιζε την εντύπωση ότι ο μεγάλος αναρχικός, δε σκοτώθηκε, αλλά αναλήφθηκε στου ουρανούς. Ίσως μάλιστα κι ότι στη συνέχεια αναστήθηκε για να συνεχίσει τον αγώνα του. Κι αυτό γιατί , ενώ η επίσημη εκδοχή της CNT είναι ότι ο ήρωας χτυπήθηκε από σφαίρα φαλαγγίτη πολιτοφύλακα, καθώς θα ταίριαζε σ’ ένα ήρωα, μια εκδοχή που για δικούς του λόγους αποδέχεται και το ισπανικό Κ.Κ. ( ή ακόμη για κάποιους αναρχικούς, ότι εκτελέστηκε από μέλος του ισπανικού Κ.Κ.), η προσεχτική ανάγνωση των πηγών μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο Durruti αυτοπυροβολήθηκε κατά λάθος την ώρα που έβγαινε από το αυτοκίνητό του! Εδώ, καθώς αντιλαμβανόμαστε , ο θρύλος δεν κατάφερε να επισκιάσει τα γεγονότα…
Αυτό που αποκομίζει σε γενικές γραμμές ο αναγνώστης από τη μελέτη του αυτού του δοκιμίου είναι ότι: «Οι αναρχικοί θεωρητικοί δεν ήταν σε θέση να κατανοήσουν τους μηχανισμούς που κινούν την ιστορία. Ο ορίζοντάς τους έφτανε μέχρι το επόμενο οδόφραγμα. Αυτό που υπόσχονταν , αλλά δεν μπορούσαν να πραγματοποιήσουν ήταν ένας εντελώς άγνωστος μελλοντικός κόσμος, όπου το κράτος, η εκκλησία, η οικογένεια και η ιδιοκτησία έπρεπε να πάψουν να υπάρχουν. Αυτοί οι θεσμοί όμως δεν ήταν μόνο μισητοί, αλλά και αποδεκτοί ταυτόχρονα εδώ και χιλιάδες χρόνια και το μέλλον της αναρχίας δεν ξυπνούσε μόνο νοσταλγία, αλλά και λανθάνοντες φόβους.»
Και το διαπιστώνουμε περίτρανα από τα ίδια τα γεγονότα: οι αναρχικοί ήταν ενάντια στον πόλεμο και στις δομές που αυτός συνεπάγεται: πειθαρχία, υπακοή στους ανωτέρους, ποινές ή τιμωρίες στους απείθαρχους κλπ. Έπρεπε όμως να πολεμήσουν. Μετά την εύκολη επικράτησή τους στις οδομαχίες της Βαρκελώνης, χρειάστηκε να εκστρατεύσουν ενάντια στη Σαραγόσα που την κατείχαν οι φασίστες. Χιλιάδες ενθουσιώδεις εθελοντές έσπευσαν να πυκνώσουν τη φάλαγγα του Ντουρούτι. Και στην αρχή πολλοί πρόσφεραν τη ζωή τους στον αγώνα για τον «ελευθεριακό κομμουνισμό» που ευαγγελίζονταν. Αλλά σύντομα άρχισε η διαρροή… Οι στρατιώτες, με την πρώτη ευκαιρία, εγκατέλειπαν τις γραμμές τους, για να επισκεφτούν τις γυναίκες τους και τα παιδιά τους. Δεν υπάκουαν στους αξιωματικούς, γιατί απλούστατα, αξιωματικοί δεν υπήρχαν. Και κάποιοι άρχισαν να καταπιέζουν τους κατοίκους των χωριών που κυρίευαν, ακόμη και να «απαλλοτριώνουν» κατά την κρίση τους τις σοδειές και τα γεννήματά τους. Βέβαια ο Ντουρούτι χτύπησε αμείλικτα αυτές τις συμπεριφορές. Ακόμη και με εκτελέσεις. Έτσι όμως διολίσθαινε ανεπαίσθητα στις μεθόδους των εχθρών του… Κι όταν, αργότερα, η φάλαγγά του αποφασίστηκε να υπερασπίσει τη Μαδρίτη, οι άντρες της , μακριά από τις εστίες τους, επέδειξαν μια ασύγγνωστη νωθρότητα.
Αλλά και στις αναρχικές κοινωνίες που συγκροτούνταν στα μετόπισθεν τα προβλήματα δεν έλειπαν. Πρώτα έπρεπε να αντιμετωπιστούν οι αντιδράσεις της εκκλησίας και των παπάδων της που υπονόμευαν φανερά τις νέες κοινωνίες. Και οι εκκλησίες πυρπολήθηκαν, οι ιερείς τους εκτελέστηκαν. Στη συνέχεια οι διαφωνίες των οπαδών του Κ.Κ.Ι. και του τροτσκιστικού κόμματος (POUM), οι οποίοι διαφωνούσαν ριζικά με το πρόγραμμα των αναρχικών. Αυτοί υποχρεώθηκαν να συμπορευτούν με τη νέα κατάσταση (αποτελούσαν άλλωστε τη συντριπτική μειοψηφία). Έτσι κατορθώθηκε να εφαρμοστούν σχεδόν με επιτυχία, οι νέες μεταρρυθμίσεις. Το χρήμα καταργήθηκε κι ο καθένας πρόσφερε δωρεάν τις υπηρεσίες του στην κοινότητα και απολάμβανε τα αγαθά της ανάλογα με τις ανάγκες του. Τα εργοστάσια πέρασαν στα χέρια των εργατών και η παραγωγή τους διανέμονταν στις τοπικές κοινωνίες επίσης ανάλογα με τις ανάγκες τους. Ο θεσμός της οικογένειας με τη μορφή που λειτουργούσε μέχρι τότε έπαψε να υπάρχει. Τα ζευγάρια «παντρεύονταν» με κοινή συναίνεση χωρίς καμιά θρησκευτική ή πολιτική τελετή. Η πίστη μάλιστα των αναρχικών στη μονογαμική οικογένεια υπήρξε παροιμιώδης: κάθε «παρέκκλιση» από τα πλαίσια αυτής της ελεύθερης οικογένειας ήταν ηθικά καταδικαστέα.
Όμως η ισπανική δημοκρατία από την ανακήρυξή της (1931) μέχρι την πτώση της (Μάρτιος 1939) κάθε άλλο παρά κατέστρεψε τις υπάρχουσες κρατικές δομές του αστικού κράτους. Δεν αποτόλμησε την αναδιανομή των αγροτικών γαιών στους ακτήμονες χωρικούς, γρήγορα χρειάστηκε να στηριχτεί πάλι στην εκκλησία και στο μονοπώλιο της αστυνομικής εξουσίας και άρχισε να αφοπλίζει τους εργάτες. Και καθώς υποστηριζόταν ενεργά και από τους κομμουνιστές, απαγόρευσε κάθε κριτική εναντίον της ΕΣΣΔ, στα πλαίσια της οποίας πράκτορες της NKWD οργάνωσαν τη δολοφονία του ηγέτη των Τροτσκιστών. Γρήγορα τα στρατόπεδα συγκέντρωσης της Μαδρίτης πλημμύρισαν από πρώην μαχητές των αναρχικών και οπαδούς του τροτσκιστικού κόμματος. Σε μια εποχή που φάλαγγες του Φράνκο παρήλαυναν ακάθεκτες προς τη Μαδρίτη, η πτώση της οποίας νομοτελειακά ήταν βέβαιη.
Αλλά στο τέλος δεν μπορείς να μην υποκλιθείς μπροστά στην ακεραιότητα και την αθωότητα των πρωτεργατών της ισπανικής επανάστασης: «Όταν πέθανε ο Ντουρούτι βρέθηκε ότι δεν κατείχε τίποτε. Ψάξαμε για μερικά ρούχα για να μπορέσομε να τον θάψουμε, καθώς αυτά που φορούσε ήταν κουρέλια. Βρήκαμε ένα πέτσινο σακάκι, εντελώς λειωμένο ένα χακί παντελόνι κι ένα ζευγάρι τρύπια παπούτσια. Αυτή ήταν όλη του η κληρονομιά»